یکی از چهره‌های برجسته جهان اسلام، که به دلیل برخورداری از ویژگى‌های منحصر به فرد در تمام زمینه‌ها مى‌تواند به عنوان یک الگوی به تمام معنی تربیتی، در همه اعصار مطرح شود، و عملکرد‌های تربیتی وی بر روی فرزندان ،همسر، اقوام، مسئولان و سیاستمداران ، عموم افراد جامعه زمان خود، سر‌مشق مربیان و متربیان جامعه ما باشد، حضرت زینب‌ علیها السلام است. در این مقاله، تعدادی از مبانی عملکرد‌ها و روش‌های تربیتی حضرت زینب سلام الله علیها، مورد بررسی قرار می گیرد.

مبانی تعلیم و تربیت

منظور از مبانی تربیتی توانمندی ها و ویژگی‌هائی است که منشا برای نظام تعلیم و تربیت می گردد. و اصول و روش‌ها را درجهت اهداف سامان می دهد. حضرت زینب علیهاالسلام به عنوان مربی از توانائی های برخوردار بود که آنها زیربنا برای اصول و روشهائی بود که در تعلیم و تربیت بکار می گرفت.

الف. مبانی علمی

از جمله توانائی‌های حضرت زینب علیهاالسلام که منبع عملکردهای تربیتی در سطح الگو گردیده است، توانائی علمی آن حضرت است. منشاء این نوع توانائی ها امور زیر است:

1- توانمندی بالای ادراکی و عقلانی حضرت است که به همین دلیل، وی «عقیله بنی هاشم» نام گرفته است. ابن عباس با این عبارت از آن حضرت در روایاتی که از او نقل مى‌کند، یاد کرده است: «حدثنی عقیلتنا زینب (سفینة‌البحار، ج 1، ص 558) بانوی فهیم و اندیشمند ما زینب بر من چنین روایت کردند. و برخی از او با تعبیر حبر و بحر یعنی سرشار از فهم و علم و درایت یاد مى‌کنند. حتی زمانی که در مجلس یزید آن خطبه آتشین را بیان کردند، یزید درباره‌اش گفت: اینان خاندانی هستند که فصاحت و دانش و معرفت را از پیامبر به ارث برده‌اند و آن را با شیر مادر نوشیده‌اند. (بحارالانوار، ج 45، ص 137) و از شیخ صدوق روایت‌شده است که زینب به جهت فهم بالا و دانش زیادی که داشت، از سوی امام حسین‌ علیه‌السلام نیابت ‌خاص داشت و مردم در مسائل شرعی (حلال و حرام) به ایشان رجوع مى‌کردند. همچنین نقل شده است روزی امام حسن و امام حسین‌علیهما السلام درباره بعضی از سخنان پیامبر اکرم‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله با هم گفت ‌وگو مى‌کردند، حضرت زینب ‌علیها‌السلام وارد شدند و در بحث ایشان شرکت کردند و مساله را با تمام صوری که داشت‌ با تفصیل تمام تبیین فرمودند. حضرت امام حسن‌ علیه‌السلام وقتی این توانایی فوق‌العاده خواهر را دیدند، خطاب به او فرمودند: «انّک حقا من شجرة النبوة و من معدن الرسالة...» (السیدة زینب، محمود شرقادی، ص 98 ) به راستی که تو از درخت نبوت و معدن رسالت هستی. کسی که به صورت ژنتیکی از هوش بالا برخوردار باشد و بر اثر عوامل تربیتی شایسته، این هوش تقویت گردیده باشد، توانمندی عقلی وی، فوق العاده، رشد می یابد و از اندیشه اش، علم و دانش فوران می کند و از معلومات بدیهی و نظری خویش، به آسانی، استنباط جدید و تازه می کند و درکش از عالم هستی و جایگاه انسان در هستی و ابعاد وجودی آدمی و مسئولیت هایش در زندگی فردی و اجتماعی، واقع بینانه و بصیرانه می گردد. و از مجموعه مسائل روانشناختی، عاطفی و رفتاری افراد، گروه ها و جمعیت‌های خرد و کلان، فهم درست تر و تحلیل و ارزیابی بهتری، خواهد داشت و مسائل اجتماعی ، سیاسی و انگیزه های مادی و معنوی آنان را خوب تشخیص می دهد و در تمیز حق از باطل، هیچ، درنگ نخواهد داشت. و راهکارهای تربیتی مناسب را با توجه به شرایط و موقعیت های گوناگون متربیان می یابد و ارائه می دهد. حضرت زین‌العابدین علیه‌السلام، در تایید این نوع توانمندی علمی زینب علیها سلام، آن هم، به هنگامی که آن بانوی بزرگ، خطبه پرمحتوای تربیتی سیاسی خود را در جمع مردم، در بازار کوفه، ایراد ‌نمود، می‌فرماید:« انت بحمدالله، عالمة غیر معلّمة، و فهمّة غیر مفهّمّة (سفینة‌البحار، ج 1، ص 558)خدای را سپاس که تو دانشمندی هستی که علمت را معلمی به نیاموخته، و کسی هستی که مسائل را درست می فهمد بدون در این فهم، کسی به تو راهنمائی و کمک کرده باشد. آری حضرت زینب > از خاندانی است که« انّ هولاء ورثوا العلم و الفّصاحة، و ذقُّوا العلم ذقّاً »( مقتل الحسین، ص 453/ نفس‌المهموم، ص 261) افراد این خاندان، دانش، فصاحت و شفّافیت کلامی را از اجداد خود به ارث برده، و اصولاً علم و دانش را با تمام وجودشان چشیده اند.

2- تاثیر پذیری از نوع تعلیم و تربیت اولیای دین: تاثیر پذیری حضرت زینب از نوع تعلیم و تربیت حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، امیرالمؤمنین علیه‌السلام، فاطمه زهرا علیها السلام و حسنین علیهما السلام فراوان بوده است. آن حضرت چند سال اوائل کودکی خود را تحت تربیت معلم بزرگ بشریت، حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و مادر دانشمند و بزرگوار خود بوده است و حدود سی و پنج سال از منبع علم و اخلاق پدر و عملکرد های تربیتی سیاسی و اجتماعی او، اثر پذیر بوده است. و بیش از پنجاه و پنج سال تحت تاثیر نقش های مهم تربیتی برادران والامقام خود بوده است. وی در طول زندگی با جدّ، والدین و دیگر اعضای خانواده اش با قرآن و معارف دین، آشنا شده و انس و الفت مستمری داشته است. به قول «شیخ جعفر نقدی» زینب علیهاالسلام تربیت شده پنج شخصیت آل عبا است: «فالخمسه اصحاب العباء هم الذین قاموا بتربیتها و تثقیفها و تهذیبها و کفاف بهم مودبین و معلمین» «پنج تن آل عبا به تربیت و فرهنگ سازی و تهذیب زینب همت گماردند و همین بس که آنها ادب کننده و آموزگار باشند.

3- تجربه اندوزی علمی: حضرت زینب علیهاالسلام، از نوع عملکردهای آموزشی ، تربیتی و تصمیم گیری های سیاسی اجتماعی بزرگانی چون پدر و برادران بزرگوارش تجربیات ارزنده ای بدست آورده و توانائی علمی خویش را برای هدایت و تربیت اقوام و مردم بالاتر برده است. وی در طول زندگی، ضمن معاشرت و همراهی با بزرگترین دانشمندان و مربیان جهان بشریت، تدبیرها، سیاست ها، جنگ ها، درگیری‌ها و حوادث تلخ و شیرین زمان پدر و برادران خود را از نزدیک می‌نگریسته است، و از آنها فهم و تحلیل داشته است. این تجربیات دانایی و توانایی تربیتی آن حضرت را در سطوح بسیار بالائی قرار داده است.

4- مطالعه قرآن و احادیث: تعمق در قرآن و مطالعه احادیث و معارفی که حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، امیرالمؤمنین علیه‌السلام، فاطمه زهرا علیها‌السلام و حسنین علیهمالسلام در اختیار داشته است و برای مردم نقل می کرده است و از آنها فهم و تحلیل داشته است، در افزایش علم و دانایی حضرت زینب علیهاالسلام تاثیر داشته است. آن بانوی بزرگوار، راوی حدیث از مادر خود فاطمه زهرا سلام الله علیها است. چنانچه ابوالفرج اصفهانى در مقاتل می نویسد: ابن عباس خطبه حضرت فاطمه سلام اللّه علیها را از حضرت زینب سلام اللّه علیها روایت کرده است. دقت کنیم که حضرت زینب علیها السلام با اینکه دخترى خردسال (یعنى هفت ساله و یا کمتر) بود، این خطبه عجیب و غرّاء که محتوى معارف اسلامى و فلسفه احکام و مطالب زیادى است را با یک مرتبه شنیدن حفظ کرده، و خود یکى از راویان این خطبه بلیغه و غراء می باشد (منتهی الآمال، ج‌1، ص‌298). همچنین حضرت از «اسما بنت عمیس» حدیث روایت کرده است، چنانکه محمد بن عمرو، عطاء بن سایب، فاطمه بنت حسین علیهماالسلام، جابر بن عبدالله انصاری و عباد عامری هم، از آن حضرت، نقل حدیث کرده‌اند (اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، ج 2، ص 92 و اعلام النساء المومنات، ص380). از جمله احادیثی هم که از حضرت زینب علیهاالسلام روایت شده، حدیث «ام‌ایمن» است که در باره مصائبی است که به اهل بیت علیهم السلام وارد خواهد شد (کامل الزیارات، ص262و بحارالانوار، ج 45، ص183). داستان بیمار شدن امیرالمومنین، بیان ماجرای «فدک» برای عبدالله بن عباس، داستان نزول سفره آسمانی برای مادر خود فاطمه علیهاالسلام، حدیث حرام بودن صدقه بر اهل‌بیت علیهم السلام، سرگذشت ولادت امام حسین علیه‌السلام و داستان دعا و شب زنده‌داری فاطمه زهرا علیهاالسلام را نیز از احادیث روایت شده، از جانب زینب، می‌توان نام برد(ریاحین الشریعه، ج 3، ص 72).

5- آموزگاری و معلمی کردن. هر معلمی از آن جهت که می خواهد آموزش بدهد لازم است بیندیشد و برای تدریسش طرح مناسبی بریزد و مطالب جدید و با کیفیت را به تناسب فهم و موقعیت روانی متربیان ارائه دهد. این نوع فعالیت علمی باعث افزایش علمی برای خود معلم، نیز، خواهد بود. از طرف دیگر، سوال و جواب هائی که در درس بین متعلمان و معلم صورت می گیرد، زمینه تعالی علمی و مهارتی حتی خود معلم را فراهم می سازد. از جمله عوامل توانمندی علمی حضرت زینب > تجربه حد‌اقل یک سال آموزش به زنان کوفه است که از دو جنبه فوق الذکر باعث افزایش علومش شده است. مجلس درس و تفسیر قرآن، در مدت اقامت علی‌ علیه السلام و خاندانش در کوفه که توسط گروهی از بانوان خردمند کوفه در خواست کردند و شوهران خود را به حضور علی‌ علیه السلام فرستادند و پیغام دادند: ما شنیده‌ایم، زینب نیز مانند مادر بزرگوار خود حضرت فاطمه علیهاالسلام، دارای قدرت علم و دانش فراوانی است، اگر اجازه دهید و موافقت کنید، برای بهره‌برداری از خرمن علم و دانش او، به حضور وی مشرف شویم، که امام و زینب علیهاالسلام با این درخواست موافقت کردند، و زن‌های کوفه در محفل درس و تفسیر قرآن زینب علیهاالسلام شرکت می‌جستند (ریاحین الشریعه، ج 3، ص 75).

6- علوم الهامی: از منابع توانمندی های علمی حضرت زینب علیها السلام، علوم الهامی است که در سایه تهذیب و عرفان معنوی، خداوند به وی عطا کرده است. این نوع علوم امداد الهی است که به افراد شایسته تعلق می گیرد. فرد شایسته این علوم، از دو طریق به این علوم دست می یابد: یکی از طریق الهام مستقیم خداوند و یا فرشته مامور خداوند است. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در این زمینه، به اباذر فرموده است: «یا اباذر! ما زهّد عبد فی الدّنیا الّا اَنبَتَ الله الحکمّة فی قلبه، وانطقّ بها لسانه»( بحارالانوار، ج 74، ص 80 ) ای ابوذر! هر بنده‌ای در دنیا شیوه زهد پیشگی و پارسایی را پیش گیرد، خداوند جوانه درخت علم و حکمت را در قلب او می‌رویاند، و میوه آن را به صورت نطق و سخن، در زبان او به جریان می‌آورد. آنطور که در سیره حضرت زینب> مطالعه می‌کنیم، وی با اسرار و پیشگویی از آینده هم ارتباط داشته است، و می‌توانسته است برخی از حوادث آینده را هم پیش‌بینی کند. دوم؛ از طریق بزرگانی که دارای این علومند به صورت هایی با خواصی از شایستگان می آموزند. فاضل دربندی» می‌نویسد: زینب علیهاالسلام آگاهی به وقایع و حوادث آینده را، از پدر بزرگوار خود فرا گرفته بود، همانطور که برخی از اصحاب پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله مانند: سلمان و ابوذر، و بعضی از یاران امام علی علیه‌السلام مثل: رشید هجری و میثم تمّار، به این‌گونه اسرار آگاه بودند!( ریاحین الشریعه، ج 3، ص 56)

ب- مبانی عبودیتی

از ویژگی‌های حضرت زینب علیهاالسلام که توان تربیتی وی را افزایش داده است و او را در مراحل مختلف تعلیم و تربیت متربیان در شرایط بسیار سخت، موفق ساخته است، مقام عبودیت آن حضرت است. حضرت زینب علیهاالسلام رابطه بندگی و عبودیتش با خدا، بسیار قوی بود. او فرموده خدا را که هدف از آفرینش رسیدن انسان به قله کمال بندگی است. «ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون‌» (الذاریات، 56) ؛ با تمام وجود باور کرده بود و لذا از عاشقان خدا بود و با عبادت و شب زنده داری با خدا عشق می کرد. به همین دلیل بود که سختی ها، گرسنگی ها، ضعف بدنی و مصیبت های روز عاشورا و بعد از آن، او را از عبادت های مستحبی، نظیر نماز شب، باز نداشت. امام سجاد علیه‌السلام فرمود:«ان عمّتی زینب کانت تؤدی صلواتها، من قیام الفرائض والنوافل عند مسیرنا من الکوفة الی الشام وفی بعض منازل کانت تصلی من جلوس لشدة الجوع والضعف» (ریاحین الشریعه، ج‌3، ص‌62)؛ عمه‌ام زینب در مسیر کوفه تا شام همه نمازهی واجب و مستحب را اقامه مى‌نمود و در بعضی منازل از شدت گرسنگی و ضعف، نشسته نماز می گزارد. مقام عبودیتی حضرت زینب > را امام حسین علیه السلام که از بالاترین مرتبه عبودیت و رابطه بندگی برخوردار است و خود واسطه فیض الهی است، با درخواست دعا در نماز شب و گفتن: «یا اختاه لا تنسینی فی نافله اللیل (ریاحین الشریعه، ج‌3، ص61) مورد تایید قرار داده است. این تقاضای دعا، نشان از آن دارد که خواهرش، به قله رفیع بندگی و پرستش راه یافته و به حکمت و هدف آفرینش دست ‌یازیده است. حضرت زینب علیها سلام، معلم و مربی است که چون رابطه عاشقانه خود را با خدا بسیار مستحکم می می دید، در شرایط مختلف، دو مسئله مورد توجه وی قرار می گرفت: یکی اینکه نسبت به متربیان و متعلمان، به عنوان بندگان خدا، احساس مسئولیت می کرد و جهل و نادانی آنها دغدغه او شده بود و خود را مسئول هدایت آنان می دانست. دوم اینکه در انجام وظائف تربیتی و هدایتی از هیچ کوششی دریغ نمی کرد زیرا که به عشق محبوب به آموزش می پرداخت. و با قدرت، موانع را کنار می‌زد و بر آنها غلبه می کرد. و تا حد ممکن در تعلیم و تربیت آنان کوشش می نمود. زندگی آموزشی آن حضرت در کوفه و تدریسش برای زنان کوفه و هدایت هایش به اهل‌البیت امام حسین علیه‌السلام در طول قیام و سخنرانی‌هایش در کوفه و شام و مدینه همه گواه آن است که این دو مساله مورد توجه آن حضرت بوده است.

ج- مبانی شخصیتی اخلاقی

از توانمندی­های حضرت زینب علیها‌السلام که بر روند تعلیم و تربیت آن حضرت، بسیار،تاثیر گذار بوده است توانمندی‌های منشی و اخلاقی آن حضرت بوده است. در زیر به چند ویژگی شخصیتی آن حضرت، که در فعالیت های تربیتی ایشان زیاد اثر گذار بوده است، اشاره می شود:

1- صبوری و مقاومت:

مقاومت در برابر شدائد و سختیها و نشان ندادن ضعف در انجام وظیفه، از ویژگی ها شایسته این مربی انسان‌ها است. این توانمندی در آن حضرت آنچنان برجسته است که در زیارتنامه آن حضرت مى‌خوانیم: «لقد عجبت من صبرک ملائکه السماء» ملائکه آسمان از صبر تو به شگفت آمدند. ریشه این توانمندی در حضرت چند چیز است. یکی اینکه وی درک بالایی از خدا داشت و به او عشق می ورزید. و رضایت خدا را در صبوری می دید. بخاطر گل روی خدا تحمل می کرد و از حوادث جانکاه پیش آمده، هیچ جزع و گلایه ای نداشت. دوم اینکه وی می دانست رسالتش جز به صبر و مقاومت سامان نمی پذیرفت. بی صبری و فزع نشان دادن، ضعف است که او و خاندانش از آن مبرّا یند. سوم اینکه حضرت، قیام و شهادت و اسارت در راه خدا را مسیر هدایت خود می دید و آن را با تمام وجود باور داشت و می دانست پیامدهای صبوری او(هدایت مردم، انجام وظیفه بطور احسن، حفظ آبروی خاندانش و ...) در برابر این شدائد، چقدر گرانبهاست.

نمونه بارز صبر و مقاومت حضرت زینب علیهاالسلام در مجلس ابن زیاد؛ بر همگان آشکار گردید. آن گاه که ابن زیاد با نیش زبانش و بری آزردن حضرت، مى‌گوید:«کیف رایت صنع الله باخیک واهل بیتک؛ کار خدا را با برادر و خانواده‌ات چگونه یافتی؟» او در واقع با تعریض مى‌خواهد بگوید که دیدی خدا چه بلایی به سرتان آورد؟ زینب علیهاالسلام در پاسخ درنگ نمى‌کند، صبورانه و با آرامشی که از تسلیم رضای خدا بودن او حکایت داشت فرمود:« فو الله ما رایت الا جمیلا، هؤلاء رجال کتب‌الله علیهم القتل فبرزوا إلی مضاجعهم»(بحارالانوار، ج‌45، صص‌115-116) به خدا سوگند، جز زیبایی چیزی ندیدم. آنان مردانی بودند که خداوند، شهادت را برایشان مقدر کرده بود و به سوی آرامگاهشان رفتند. ابن زیاد از پاسخ یک زن اسیر در شگفت ‌ماند، و ا ز این همه صبر و استقامت در مقابل مصیبت‌ها ، متعجب ‌شد و قدرت محاجه را از دست داد. قوت صبوری او در شدائد کربلا آنچنان است که حتی آن حضرت، تسلی بخش دل امام سجاد علیه السلام گردید، و‌گفت:«لایجزعنک ما تری، فوالله ان ذلک لعهد من رسول الله الی جدک وابیک وعمک»(بحارالانوار، ج‌45، ص‌46) آنچه از سختی ها مبینی بر صبر و تحملت چیره نگردد که شهادت و این نوع مصائب تعهدی است که رسول الله از جدّت علی و پدرت حسین و عمویت عبّاس گرفته است که ما سختی ها را به جان بخریم و و مقاومتمان شکسته نشود.

2- شجاعت و شهامت

از ویژگی‌های شخصیتی حضرت زینب> که در انجام بهینه مسئولیت‌های آموزشی و تربیتی وی نقش مرثری داشته است، قوت قلب، شجاعت و شهامت آن حضرت است. لذا در زیارت نامه‌اش به « لبوه الهاشمیة» یعنی شیر زن هاشمى‌ لقب گرفته است. آری او از قدرت‌های اهریمنی و ستمگران، ترسی به دل ندارد و آزارها او را از اجرای وظائف هدایتی و تربیتیش باز نمی دارد. و لذا در برابر دشمنان بشریت، فریاد مى‌زند، توبیخشان مى‌کند، تحقیرشان مى‌کند. او از شمشیر و تهدید و خون آشامی آدمکشان واهمه ندارد، در روز عاشورا، در میان آن همه شمشیر و آن همه کشته، فریاد مى‌زند که آیا در میان شما یک مسلمان نیست؟ در مجلس ابن زیاد، با قدرت به او بی اعتنایی و تحقیرش مى‌کند و او را «فاسق‌» و«فاجر» معرفی مى‌کند و مى‌گوید:«الحمدلله الذی اکرمنا بنبیه محمد صلی الله علیه وآله وطهرنا من الرجس تطهیراً وانما یفتضح الفاسق ویکذب الفاجر وهو غیرنا» (بحارالانوار، ج‌45، صص‌154- ‌115)، سپاس خدای را که ما را با نبوت حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله گرامی داشت، و از پلیدى‌ها پاک نمود. همانا فقط فاسق رسوا مى‌شود، و بدکار دروغ مى‌گوید، و او غیر ما مى‌باشد. و همچنین در مقابل یزید و دهن کجى‌ها و بد زبانى‌های او، شجاعت ‌حیدری را به نمایش گذارده، چنین مى‌گوید: «لئن جرت علی الدواهی مخاطبتک انی لاستصغر قدرک واستعظم تقریعک واستکبر توبیخک» (بحارالانوار، ج‌45، ص‌134)، اگر فشارهای روزگار مرا به سخن گفتن با تو وا داشته است، اما بدان که تو در نزد من بسیار ناچیزی؛ من کوبیدن تو را، با سخت تحقیر و سرزنش کردنت، خیلی با اهمیت می دانم. ریشه شجاعت و عدم هراس حضرت زینب، از قدرت دشمن، برای این بود که وی از جمله شخصیت‌هائی است که پدر بزرگوارش، امام امیرالمومنین علیه‌السلام مى‌فرماید:«عظم الخالق فی انفسهم فصغر ما دونه فی اعینهم» (نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 182 )؛ خالق در جان آنان بزرگ است، پس غیر او در چشمشان کوچک مى‌باشد.

3-مسئولیت پذیری سیاسی اجتماعی

از جمله ویژگی‌های شخصیتی حضرت زینب> احساس مسئولیت نسبت به مسائل سیاسی اجتماعی مسلمانان بود. او بر عهده گرفته بود که قیام امر به معروف و نهی از منکر امام حسین# را استمرار ببخشد و مردم را از جهالت و ضلالت نجات دهد. فریبکاری های دشمن را برملا کرده و مسیر هدایت را برای همگان روشن سازد. یکی از نمود‌های این احساس مسئولیت عملکرد حضرت در مجلس یزید است. مسئولیت تربیتی و هدایتی حضرت ایجاب می کرد در فضای ترس و وحشتی که یزید، پدید آورده بود و خود را در اوج قدرت و در نهایت پیروزمندی می دانست و با گرد آوری لشکریان و کشوریان به دور خود، در برابر اسراء، می خواست قدرت و عظمت خویش را به رخ بکشد؛ (اسدی و رضایی؛ 156 ) و خویش را حق جلوه دهد. حضرت، با قدرت و شجاعت، نقشه دشمن را نقش برآب ساخت. و برای بیان رسالتش به پاخواسته تبلیغات بنی امیه را ضایع ساخته و وجهه‌ی ریایی این قوم را آشکار نمود . حضرت خاندانش را معرفی و رسالت امام را برای مردم تبیین نمود و مجلس را در حیرت فرو برد، و یزید را خوار ساخت.

4- عملیاتی ساختن عواطف انسانی

از مهم­ترین ویژگی شخصیتی موثر درامر تعلیم و تربیت توانمندی برقراری ارتباط عاطفی حسن و نیکو با متربی است. ارتباط عاطفی حضرت زینب> با کودکان و نوجوانان که در اسارت، تحت فشارهای طاقت فرسای دشمن بودند؛ بسیار کمک کننده برای هدایت و تربیت آنان بود تا واکنشی نازیبا و غیر نیکو از آنان سر نزند و صرفا رفتارهائی در خور خاندان امام حسین و شهدای کربلا از آنان صادر شود.

زینب مجلله در عملیاتی ساختن بهینه عواطف انسانی نیز گوی سبقت را از دیگران ربوده است. او برای کاهش فشارهای روانی و جسمی، و حفظ سلامت روانی و شخصیتی دیگران، نیکوترین تعامل عاطفی را با آنان برقرار می کرد. با آنها ارتباط کلامی، احساسی قوی داشت و در عمل خطر را، حتی تازیانه ها را، به جان مى‌خرید. و در تمام صحنه‌ها، دیگران را بر خود مقدم مى‌دارد. او، حتی، در ماجری کربلا خیلی وقت ها، تمام سهمیه آب خویش را نیز به دیگران و بویژه به کودکان مى‌داد. درمواقع مختلف، با این که خود، گرسنه بود، دیگران را بر خود مقدم داشت و نان و طعام خود را بین آنان تقسیم کرد. امام زین العابدین علیه‌السلام مى‌فرماید:«انها کانت تقسم ما یصیبها من الطعام علی الاطفال لان القوم کانوا یدفعون لکل واحد منا رغیفاً من الخبز فی الیوم واللیلة (ریاحین الشریعة، ج‌3، ص‌62)؛ عمه‌ام زینب[در مدت اسارت]، غذایی را که به عنوان سهمیه و جیره مى‌دادند، بین بچه‌ها تقسیم مى‌کرد، چون در هر شبانه روز به هر یک از ما،، فقط، یک قرص نان مى‌دادند. این روحیه ایثار اختصاص به رفتارهای آن حضرت در نهضت امام حسین# ندارد، بلکه در کودکی هم از این رشد شخصیتی عاطفی برخوردار بود. شبی امیرمؤمنان علی# مهمانی را به خانه آورد چون آن مرد شام نخورده بود، علی# به همسرش فرمود: فاطمه جان! آیا غذایی برای مهمان داریم؟ همسرش فرمود: چیزی در خانه نداریم، فقط یک قرص نان، سهم دخترم زینب> است. زینب که کودکی بیش نبود، گفت و گوی پدر و مادرش را شنید، بی درنگ از رختخواب برخاست نزد مادر آمد و گفت: مادر جان! غذای مرا به مهمان بده من صبر می کنم! علی # و فاطمه> از این رفتار دخترشان بسیار خشنود شدند.( ریاحین الشریعه، همان، ج 3، ص 62٫) انفاق او به فقرا نیز زبانزد مردم آن زمان بود. و همچون پدر بزرگوارش امیرمؤمنان علی# کمک‌های خود را مخفیانه و به دور از چشم دیگران انجام می داد تا باعث شرمندگی و خجالت نیازمندان نشود.آن بانو بارها و بارها به نزدیکان و آشنایان خود این موضوع را سفارش می کرد که نباید به آبروی نیازمندان و فقرا لطمه ای وارد شود و آنان در جامعه احساس حقارت و کوچکی کنند.»(ریاحین الشریعه، ج 3، ص 64 ؛ و فضایل…و کرامات حضرت زینب، ص27). مورخان می گویند: بعضی روزها فقرا و بینوایان چنان به در خانه دختر علی# پناه می آوردند، و تجمّع می­کردند که غلامان و کنیزان خانه آن ها را پراکنده می ساختند، ولی همین که زینب> از راه می رسید، همه آنان را اطراف خود جمع می کرد و به یکایک مشکلات و گرفتاری­شان رسیدگی و باری از دوش‌شان برمی داشت (زندگی زینب > ص 29 و سیره عملی حضرت زینب، ص21­).

5-توانمندی بکار گیری روشهای مناسب

برای موفقیت در تعلیم و تربیت لازم است روش های کاربردی را از اصول کشف شده از مبانی بدست آورده شود و هماهنگ با شرایط و موقعیت روانی شناختی و عاطفی متعلم و متربی عملیاتی گردد.

عملکردهای حضرت زینب > حکایت از آن دارد که وی در آموزش‌ها وهدایت‌ها‌ی تربیتی خویش، روش‌ها و شیوه‌ها‌ی فراوانی را بکار گرفته است. و برای پرورش ابعاد وساحت‌های مختلف متربیان از روش‌های پویا ومتنوع بهره جسته است ودر تربیت وهدایت افراد به فراخور موقعیت وشرایط خاص آنها از روش‌های گوناگون استفاده کرده است. این شیوه‌های آموزشی و تربیتی به این منظور انجام می شده است که استعداد‌های نهفته متربیان در جهت مطلوب شکوفا شوند و انسان‌هایی الهی ومتکامل در امت اسلامی، پرورش یابند و از انحرافات گوناگون فکری و باورهای غلط و گمراهی های عملکردهای مصون بمانند. و زمینه نیل به سعادت برایشان، فراهم گردد.

شیوه تربیتی مناسبی که حضرت زینب> بکار گرفته است بسیار فراوان است که چه بسا قابل استقصاء کامل نباشد. روش­هایی چون: شفافیت سازی عملکرد‌های منحرفان برای جلوگیری از انحرافات متربیان، روشنگری نسبت به پوشالی بودن قدرت شیطانی کسانی که به نحوی تاثیرات منفی بر مردم دارند، توجه متربی به زیبایی‌ها‌ی معنوی عملکرد الگویی نیکو همچون امام حسین#، دعوت عملی به صبر ومقاومت متربی در شداید و شرایط بسیار سخت، کمک به متربی به هنگام ، اثبات اعتبار کلام برای نفوذ در متربیان ، روش الگویی، بهره گیری از عواطف متربی به همراه استدلال عقلی و شرعی و مانند آنها نمونه‌هائی از عملکردهای تربیتی به صورت شیوه های آموزشی و تربیتی است که حضرت استفاده کرده است.