دعای ابوحمزه ثمالی یکی از ادعیه‌ طولانی و در عین حال پر از معارف دینی و الهی است که معمولاً توسط روزه‌داران در سحرهای ماه مبارک رمضان به صورت انفرادی یا جمعی قرائت می‌شود.

خبرنگار ایکنا برای آشنایی بیشتر با جایگاه و مضامین این دعای شریف با حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله بیدرام، دعاپژوه و مدرس حوزه علمیه، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ معارف اسلامی در قالب‌های مختلف از جمله قرآن، روایات، زیارت و دعا بیان شده است. جایگاه دعا در این منظومه چیست؟ 

دعا از دیدگاه اسلام، یکی از مهم‌ترین راه‌های تزکیه نفس و بهترین وسیله برای ارتباط بندگان با خداوند متعال است. با نگاهی به آیات و روایات مربوط به این مسئله، جایگاه انسان­‌ساز دعا را در میان عبادت‌ها خواهیم یافت. عبارت‌هایی که در کلمات معصومان# درباره این مسئله بیان شده، انبوهی از فضیلت و معرفت را در خود جای داده است. مولای متقیان، علی#، در بیانی زیبا دعا را یک سلاح معرفی می‌کند. به یقین کسی که مسلّح است می‌تواند در مقابل دشمن مقاومت و از خود دفاع کند.

اکنون که اردوگاه بی‌فرهنگی غرب به بخش وسیعی از فرهنگ و دین جوانان جوامع اسلامی حمله کرده است، شناخت درون مایه­‌های گرانقدر دعاها می‌تواند در پیشگیری، مقابله و درمان این بیماری خطرناک اجتماعی نقش شایسته­‌ای داشته باشد. دعا چون سپری مقاوم در برابر تهاجم آموزه‌های ضد انسانی دشمنان خدا، از دین و انسانیت جوانان مسلمانان دفاع می‌کند.

دعاهایی که از معصومین# به دست ما رسیده، دو جنبه دارد؛ هم دعاست و هم آموزش. به دیگر سخن، علاوه بر برقراری ارتباط بنده با خداوند، ویژگی‌ها و صفات خداوند را به او یاد می‌دهند. بر پایه این شناخت، ما می‌آموزیم که چگونه با خداوند سخن بگوییم و از او چه بخواهیم. دعاهای معصومین به ما می‌آموزند که مصالح دنیا و آخرت ما چیست و روابط ما با خداوند و دیگر انسان‌ها چگونه باید باشد.

ایکنا _ دعای ابوحمزه ثمالی از کدام امام صادر شده و اعتبار آن چگونه است؟ 

دعای ابوحمزه ثمالی از جمله دعاهایی محسوب می‌شود که دربردارنده این ویژگی‌هاست. این دعا، که از امام زین العابدین# نقل شده، مضامین‌ والای عرفانی دارد که روح خواننده را از گناه و معصیت دور می‌کند و دروازه‌های امید و سعادت را به روی او می‌گشاید. این دعا مربوط به شب‌های ماه رمضان است، ولی نورانیتی دارد که در همه زمان‌ها و مکان‌ها، دنیا و آخرت آدمی را روشن می‌سازد و کژی‌ها را برجسته می‌کند تا انسان زودتر آنها را دریابد و از دام آنها بگریزد.

بی‌شک کسانی که عطش قرب به آن یگانه را داشته باشند، کوثر ادعیه به ویژه دعای ابوحمزه ثمالی، کامشان را سیراب خواهد کرد. البته مقدمه این حرکت، اندیشیدن در این دریای بیکران و تلاش برای یافتن مرواریدهای ناب و ارزشمند آن است. دعای ابوحمزه دعایی است که وجود مبارک امام سجاد، زین‌العابدین# در تمام سحرهای ماه مبارک رمضان می‌خواندند.

دعای ابوحمزه ثمالی یکی از برترین و زیباترین مناجات­‌های شیعه به شمار می‌رود. این دعای شریف، که به عنوان مناجات سحرهای ماه مبارک رمضان و از زبان مبارک امام سجاد# و به روایت یکی از اصحاب ایشان به نام ابوحمزه ثمالی وارد شده است، اقیانوسی از ادب و عشق و ارادت به ساحت مقدس خداوند متعال است که دل و جان شیفتگان مکتب اهل بیت# را آرام می‌کند.

ابوحمزه ثمالی از صحابه خاص امام سجاد# است که توفیق یافته حضور چهار امام را درک کند. او با تکیه بر حجت خدا راه را شناخت و با نظارت امام زمان خویش در این راه حرکت و نیز از لحظه‌های زندگی خویش بهره‌برداری کرد و توشه اندوخت و با التزام عملی به ائمه هدی و با التفات ویژه به قول و فصل و تقدیر آن بزرگواران سعی کرد که به حرکت خویش انتظام بخشد و زندگی خویش را در مسیر رضایت حجت خدا رصد کند. به همین سبب امام رضا# وی را لقمان زمان خویش نامیدند و به سبب اینکه خادم چهار امام# بود، او را سلمان زمان خویش معرفی کردند.

این دعا در جوامع روایی و حدیثی از قبیل مصباح کَفعَمی و اقبال سیّدبن طاووس آمده است. مرحوم سیّدبن طاووس می‌گوید که با سند خاصی که ما به هارون بن موسیِ تلعلُکبُری داریم، او از حسن بن محبوب سراد و او از ابوحمزه ثمالی نقل می‌کند. هارون بن موسیِ تلعکبُری، که ابن طاووس سلسله سندش در نقل این دعای نورانی به او ختم می‌شود، از بزرگان حدیث و مورد وثوق بوده است.

اُکبُر از رجال بنام اسلام است. مکان مخصوصی به عنوان تلّ اُکبُری نامگذاری شده است که هارون بن موسی اهل آن منطقه و محدوده خاص بود. هارون بن موسیِ تلّ اُکبُری! او از حسن بن محبوب، که هم به صَرّآء و هم به ضَرّآء ملقّب است، نقل می‌کند که او هم موثّق است. حسن بن محبوب از ثابت بن دینار، مُکنّی به ابوحمزه ثمالی نقل می‌کند.

ایکنا _  مهمترین ویژگی‌های این دعا چیست؟

بنده شش ویژگی‎ برای دعای ابوحمزه ثمالی می‌شمارم. ویژگی‌های منحصربه‌فرد این دعا آن را در شمار ادعیه‌هایی قرار داده است که خواندن آن علاوه بر قرب معنوی، توحید را نیز آموزش می‌دهد؛ دعای ابوحمزه ثمالی شامل صفات خداوند، اسم اعظم و نیز دربردارنده مفاهیمی مانند دشواری‌های قبر و قیامت و لزوم پیروی از پیامبر اکرم@ و خاندان معصوم ایشان است. همچنین در این دعا راه‌های تضرع به درگاه خداوند، توبه و راه و رسم پرهیزکاری ترسیم شده است.

این حدیث و دعای نورانی از نظر سند تام است. هم از نظر محتوا و هم از نظر طریق و سند موثق است و نشان می‌دهد که تردیدی نیست که این حدیث از جانب معصوم به دست ما رسیده است. همان‌طور که قرآن «یُفَسِّرُ بَعضُهُ بَعضاً، یَنْطِقُ بَعضُهُ بِبَعض، یَشهَدُ بَعضُهُ بِبَعض» است، ادعیه و احادیث نیز چنین است. اگر ما خواستیم دعاها را خوب تفسیر کنیم، باید از یکدیگر کمک بگیریم، زیرا برخی از دعاها شاهد و مفسّر یکدیگرند. مخصوصاً آنچه از امام سجاد# در این زمینه رسیده؛ یعنی صحیفه سجادیه یک شرح نورانی برای دعای ابوحمزه ثمالی است.

در این ادعیه کلمه بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم در طلیعه و آغاز آن نیست. با وجود اینکه به ما دستور دادند هر کاری را که شروع می‌کنید اول نام ذات أقدس إله را ببرید. دعای ابوحمزه ثمالی اولش بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم ندارد، اما شروع با «الهی» و مانند آن است. پس به نام خدا شروع شده و مشمول آن احادیثی نخواهد بود که هر کاری که به نام خدا شروع نشود، ابتر و بی‌نتیجه است.

این دعای نورانی فرازهای گوناگون و جمله‌های متعددی دارد. همه اینها در یک سطح نیست، چون همه دعاکنندگان در یک سطح نیستند. بعضی مشکل خوف دارند، بعضی در مرحله رجاء مشکل دارند و بعضی مشکلات دیگر دامن‌گیر آنها شده است. لذا این دعای جامع برای همگان سودمند است. البته بحث‌ محوری این دعا توحید است که در خِلال فرازها بازگو می‌شود.

ویژگی دیگر این دعای نورانی این است که مى‌بینید با دقت حالت‌هاى روحى و گره‌هاى روانى انسان را باز مى‌کند.

دیگر ویژگی دعای ابوحمزه ثمالی این است که برخی اوصاف خدای تعالی در آن آمده و بیان شده که تمام عظمت‌ و بزرگی از اوست. همچنین، در برخی فرازها به مسئله «روش‌شناسی» شناخت خدا پرداخته و بیان شده که آیا انسان باید خدای تعالی را از آثارش بشناسد؟ یا انسان باید از طریق خدا به شناخت او برسد؟ در این دعا اعلام می‌کند که انسان، خدا را به وسیله خدا بشناسد. خدا راهنمای انسان است و اگر خدا کسی را راهنمایی نکند، نمی‌تواند خدا را بشناسد و خدا راهنمایی‌های فراوانی را اِعمال کرده است تا برای شناخت خدا از خود خدا شروع کنند.

ایکنا ـ یکی از مضامین این دعا، روش و شیوه راز و نیاز انسان با پروردگارش را به خوبی نشان داده‌ است. نظر شما در این باره چیست؟

هشت سپاس ویژه از خداوند در دعای ابوحمزه وجود دارد، فرموده است؛ سپاس خدایی را سزاست که تا صدایش می‌کنم پاسخم می‌گوید، اگرچه وقتی او مرا صدا می‌کند، من کاهلی می‌کنم. سپاس خدایی را سزاست که هرچه از او می‌طلبم عطا می‌کند، اگرچه وقتی او درخواستی می‌کند من بخل می‌ورزم. سپاس خدایی را سزاست که هروقت بخواهم می‌توانم صدایش کنم و هرگاه در پی خلوتی با او باشم بی‌هیچ واسطه‌ای می‌توانم داشته باشم و او همیشه برآورنده خواسته‌های من است.

سپاس خدایی را سزاست که غیر از او را نمی‌خوانم و اگر بخوانم هم پاسخی نمی‌شنوم. سپاس خدایی را سزاست که به غیر از او دل نمی‌بندم و اگر ببندم هم دلم را می‌شکند و پشتم را خالی می‌کند. سپاس خدایی را سزاست که به او تکیه می‌کنم و او گرامی‌ام می‌دارد و دست نوازش بر سرم می‌کشد و به مردم تکیه نمی‌کنم که اگر کنم خوارم می‌کنند و تنهایم می‌گذارند؛ سپاس خدایی را سزاست که از من بی نیاز است، اما با من دوستی می‌کند و به من محبت می‌ورزد؛ سپاس خدایی را سزاست که با من بردباری می‌کند انگار که من هیچ گناهی نکرده‌ام. به گونه‌ای در من می‌نگرد انگار که هیچ خطایی از من سر نزده است. با من طوری رفتار می‌کند انگار که هیچ لغزشی نداشته‌ام.

ایکنا _ از نظر شما کدام فراز دعا چشمگیرتر و دلنشین‌تر است؟

همه فرازها باشکوه و آموزنده هستند، ولی بنده با این فراز انس بیشتری دارم. آنجا که فرموده است: «إِلَهِی لا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِکَ وَ لا تَمْکُرْ بِی فِی حِیلَتِکَ مِنْ أَیْنَ لِیَ الْخَیْرُ یَا رَبِّ وَ لا یُوجَدُ إِلا مِنْ عِنْدِکَ وَ مِنْ أَیْنَ لِیَ النَّجَاةُ وَ لا تُسْتَطَاعُ إِلا بِکَ؛ خدایا مرا به کیفرت ادب منما و با نقشه‌‏اى با من نیرنگ مکن، پروردگارا از کجا برایم خیرى هست، در حالى ‏که جز نزد تو یافت نمى‏‌شود و از کجا برایم نجاتى است در حالى ‏که جز به تو فراهم نمى‏‌گردد».

ابتدای این دعا سه درخواست مطرح می‌شود؛ ادب‌ نشدن به عقوبت پروردگار، قرار نگرفتن در مسیر گرفتاری اعمال و نقشه‌های شیطانی و نفسانی و رسیدن به خیر پروردگار. حضرت امام سجاد‌# در ابتدای این دعای پرفیض خطاب به خداوند متعال می‌گویند که ادب نکن من را به عقوبتت؛ اینجا عقوبت پیامدهای هرکاری است و نتیجه بد اعمال را گویند و در فارسی گاهی کلمه شکنجه را به کار می‌بریم، اما مقصود نتیجه کار است، چه بد و چه خوب. در این دعای پرفیض از خدا می‌خواهیم که ما را به عقوبت‌ خود ادب نکند. البته وقتی به عقوبت پروردگار نسبت می‌دهیم، به واسطه جلوگیری از اثر فعلی است که انجام داده‌ایم.