در سال‌هایی که هر محله مشهد قبرستان اختصاصی خودش را داشت، قبرستان «خردو» وجود داشت؛ مکانی که به لهجه مشهدی نام‌گذاری شده و منظور همان قبرستان کوچک است.  برخی معتقدند، چون این قبرستان پایین‌خیابان کوچک‌تر از قبرستان کناری‌اش یعنی قبرستان میر بود، به این نام معروف شد و تعدادی هم دلیل نامش را خاک‌سپاری کودکان در آن می‌خوانند.

از این قبرستان که همچون دیگر قبرستان‌های قدیمی مشهد دیگر حتی یک سنگ قبر هم باقی‌نمانده است، هنوز یک نشان می‌توان یافت که در مسجدی به نام خود قبرستان خلاصه می‌شود.
 

خانه‌ای که مسجد شد

مسجد قبرستان خردو با تابلویی به نام امام‌حسن عسکری # شناخته می‌شود که طی هشت ماه با هنر دست مرمت‌کار‌های مشهدی نونوار شد. ابراهیم شعبان‌پور که اجرای مرمت این اثر تاریخی را برعهده داشت، قبل از گفتن از نحوه مرمت آن دست می‌گذارد روی تاریخچه اش و می‌گوید: «طبق عکس‌های موجود از گذشته، مسجد و قبرستان خردو کمی باهم فاصله داشتند. به این صورت که مسجد در یک طرف کوچه و قبرستان در طرف دیگر کوچه بود.»

او اضافه می‌کند: «در عکس‌های هوایی به وضوح مشخص است که مسجد قبرستان خردو بخشی از حیاط یک منزل مسکونی است.»

آن‌طور که شعبان‌پور در گزارش مرمت این اثر تاریخی اشاره می‌کند، قبل از آغاز مرمت نهایی برای جلوگیری از ریزش دیوار‌های شمالی، شرقی و غربی دیوار پشتیبان ساخته شده‌بود که در زمان مرمت این دیوار پشتیبان حفظ و با آجر‌های جدید، اما ضخامت یکسان با آجر دوره پهلوی مستحکم شد.

طبق گفته‌های او نمای اصلی مسجد قبرستان خردو با آجر‌هایی که از خود این بنا جمع‌آوری شده بود، دوباره چینی شد. او کاربری طبقه اول مسجد را همان کاربری مذهبی می‌خواند.

قبرستان اطفال مشهد

رضا سلیمان‌نوری، پژوهشگر مشهدی، نیز در توضیح این مسجد می‌گوید: «براساس برخی اطلاعات محلی، در گذشته هر بخش از شهر را تعدادی از داش‌ها و بزن‌بهادر‌ها کنترل می‌کردند. به‌علت اختلاف بین آن‌ها در بسیاری از محلات آرامستان‌های کوچکی ایجاد شد تا حتی هنگام تشییع و تدفین هم نیاز به خروج از محله و مقابله با گروه دیگری نباشد.»

او اضافه می‌کند: «براساس کتیبه موجود در سردر این مسجد، افتتاح آن سال 1378قمری برابر با 1337خورشیدی است. براین اساس 63سال قدمت دارد، اما این تاریخ واقعی ساخت مسجد نیست، بلکه تاریخ تغییر نام آن از مسجد قبرستان خردو به نام مسجد امام‌حسن عسکری # است. دلیل این ادعا هم نزدیکی این زمان با دستور تخریب و تعطیلی آرامستان‌های درون‌شهری است. با توجه به این اصل و البته مصالح اولیه به‌کاررفته در ساخت مسجد، می‌توان قدمت آن را اواخر دوران قاجار دانست.»

قبرستان خردوی نونوارشده مانند سابقش بدون گنبد و گلدسته است و مساحت زیادی ندارد. این مسجد در طبقه همکف دارای فضایی برای ارائه خدمات و طبقه اول شبستان و نمازخانه بوده است. البته ورودی شبستان مجزا بوده است و به همین دلیل در سال‌های گذشته که از مسجد استفاده نمی‌شد، طبقه همکف به دو باب مغازه تبدیل شده بود. این مسجد مانند خانه‌های قدیمی سازه چوبی با سقفی شیروانی و دیوار‌هایی آجری دارد.

این خراسان‌پژوه می‌گوید: «این قبرستان در دوران حکومت کلنل پسیان مدتی کاربردش را از دست داد و پس از آن در دوره‌ای به‌عنوان قبرستان کودکان از آن استفاده شد. درنهایت هم پس از ممنوعیت دفن افراد در قبرستان‌های درون‌شهری، تعطیل شد.»

او با تأکید بر اینکه این مسجد، مسجد قبرستان خردو است، نه مسجد خردو، تأکید می‌کند: «خردو در لهجه مشهدی به معنی کوچک است و به مساجدی گفته می‌شود که مساحتشان کمتر از بیست متر مربع باشد. افرادی در میان بازاریان در گذشته وجود داشتند که پیش از فوت یک یا دو دربند از مغازه‌شان را برای استفاده عموم به‌عنوان مسجد قرار می‌دادند.

این مسجد‌ها که متناسب با بازار ساخته می‌شدند، مساحتی کمتر از بیست مترمربع داشتند و معمولا فقط نماز ظهر در آن‌ها برگزار می‌شد. به این مسجد‌ها در لهجه مردم مشهد، مسجد خردو می‌گفتند. اما مسجد قبرستان خردو 38 مترمربع وسعت دارد و از این نوع بزرگ‌تر است.»

او همچنین به کتیبه خاص و بی‌نظیر آن در مشهد اشاره می‌کند و می‌افزاید: «کمتر دیده شده است که سردر مسجد با جمله‌ای مانند «عجلوا بالصلاة قبل فوت» که برای انذار است، تزیین شده باشد. این جمله در این مسجد آشکارا دیده می‌شود.»